Kaart van Wijk 15 in Amsterdam
 | |
| Bron: | Nationaal Archief |
| Datering: | ca. 1775 |
EEN AFDRUK VAN DEZE KAART BESTELLEN? KLIK HIER Deze prachtige kaart van “Wyk 15” in Amsterdam stamt uit ca. 1775. Het afgebeelde gebied komt grofweg overeen met de Joodse Buurt en de Weesper Buurt en Plantage. De kaart is ontworpen en gegraveerd door Nicolaes van Frankendaal, prentkunstenaar, etser, graveur en tekenaar te Amsterdam. Amsterdam was destijds verdeeld in 60 genummerde wijken met elk een eigen militaire eenheid (‘vendel’). Al sinds de 16e eeuw waren dergelijke burgerwachten verantwoordelijk voor de veiligheid van de Amsterdamse burgers. Ze hielden de wacht bij de toegangspoorten, coördineerden bij bluswerkzaamheden en organiseerden de rondgangen van de nachtwacht. De compagnie van Frans Banninck Cocq die Rembrandt afbeeldde op De Nachtwacht, was de burgerwacht van Wijk 2, het gebied tussen Damrak en Singel. Iedere burgerwacht werd aangevoerd door een kapitein, die werd geassisteerd door luitenanten, sergeanten en vaandrigs. Op stadsniveau werd alles gecoördineerd door kolonels en een kolonel-generaal. Door de vier grote stadsuitbreidingen van Amsterdam tussen 1578 en 1665 nam ook het aantal burgerwijken snel toe. In 1579 waren het er elf, rond 1640 twintig en in 1684 werd het aantal definitief vastgesteld op 60. In de 18e eeuw werden de wijken nauwkeurig in kaart gebracht. Onduidelijk is of dat voor alle wijken gebeurd is. Voor zover bekend is van 35 van de 60 wijken een ‘burgerwijkkaart’ bewaard gebleven. Van sommige wijken is alleen een handgetekende kaart, van andere bestaan ook gedrukte versies. De kaarten werden rijk gedecoreerd met onder andere de namen en familiewapens van de (onder)officieren. Kartering van de wijken was dan ook niet het enige doel; de kaarten waren ook bedoeld als decoratieve ‘prestigeobjecten’. De kaart van Wijk 15 laat een mooie dwarsdoorsnede zien van de stadsuitbreidingen in de 16e en 17e eeuw. Tot ongeveer 1500 was de Kloveniersburgwal de oostelijke grens van de stad. Bij de opeenvolgende uitbreidingen verschoof die grens eerst naar de huidige Oudeschans en Zwanenburgwal en vervolgens naar de huidige Nieuwe Amstelstraat en Rapenburgerstraat. Bij de Vierde Uitleg (1662-1663) kwamen de vestingwerken te liggen tussen de huidige Sarphatistraat en Mauritskade. Voor het enorme gebied dat de stad er dankzij de Vierde Uitleg bij kreeg bleken niet genoeg kopers te zijn. Met name in het deel ten oosten van de Amstel kon men de percelen aan de straatstenen niet kwijt. Het stadsbestuur liet in dat gebied daarom een fors terrein inrichten voor vermaak en recreatie: de Parken A t/m P op de kaart. Dit ‘stadspark’ werd in 1838 voor een groot deel in gebruik genomen door Artis. Ook diverse liefdadigheidsinstellingen profiteerden van de stagnerende bouw in het nieuwe stadsdeel. Het stadsbestuur bood hun gratis percelen aan waar ze nieuwe huisvesting konden realiseren voor armen en ouden van dagen. Zo verrezen bijvoorbeeld het (op de kaart in opstand getekende) Diac. Oude Vrouwen Huis (1681; nu Hermitage), de Corvershof (1723; nu Wereldhuis), het Brants Hofje (1733; nu Van Brants-Rushofje) en het L.(utherse) Diac. Bestedeling Huis (1772; nu Luthers Verpleeghuis Wittenberg). De eerdere stadsuitbreiding was al wel grotendeels volgebouwd. Op de kaart zijn in dat gebied alleen de belangrijkste gebouwen aangegeven. In de omgeving van het huidige Waterlooplein zijn dat: Lazarus Huis: oorspronkelijk een 15e eeuwse opvang voor leprozen, gesloopt in 1867; O.Z.H.Z. Huis (Oudezijds Huiszittenhuis): in 1655 gebouwd onderkomen van een liefdadigheidsinstelling die zich bekommerde om ‘huiszittende’ armen, dat wil zeggen armen met eigen huisvesting; tegenwoordig zit hier en in de naastgelegen panden de Academie van Bouwkunst; Portug. Joode Kerk: gebouwd in 1675, nu Portugese Synagoge; Hoogd.(uitse) Joode Kerk: gebouwd in 1765 en tegenwoordig, samen met oudere synagogen onderdeel van het Joods Historisch Museum. Opvallend zijn de 54 (!) Steegen, Gangen en Hofjes die op de kaart worden aangegeven. Het zijn er zoveel dat men blijkbaar niet altijd een passende naam wist te bedenken. Zo worden in de legenda onder meer vermeld: Een Gang, Nieuwe Gang, Nog een Nieuwe Gang en Een Gangetje. Verreweg de meeste stegen en gangen bevonden zich aan weerszijden van de Uilenburgs Burgwal (nu: Uilenburgergracht), op de kunstmatige eilanden Uilenburg en Marken. Die eilanden waren, samen met een derde (Rapenburg), eind zestiende eeuw ‘aangeplempt’ om de toenemende scheepsbouwactiviteiten ruimte te bieden. Toen die bedrijvigheid zich verder naar het oosten verplaatste, verwerden Uilenburg en Marken tot een sloppenbuurt. Op Rapenburg waren aanvankelijk de scheepswerven en opslagplaatsen van de VOC, de West-Indische Compagnie en de Amsterdamse Admiraliteit gevestigd. Vanwege ruimtegebrek waren de meeste activiteiten van die organisaties al in 1670 verplaatst naar Wittenburg, Oostenburg en Kattenburg. De kaart toont op Rapenburg, aan het IJ, nog wel O.I. Comp.s Pakhuisen en het W.I. Huis. Ook is daar het Willige Rasphuis getekend, dat tot 1779 was ondergebracht in een voormalig pakhuis van de West-Indische Compagnie (en daarna verhuisde naar het huidige Sarphatihuis). Het was een voorziening waar bedelaars en landlopers tewerkgesteld werden en waar ontspoorde kinderen tegen betaling door hun ouders werden ondergebracht. Aan het Raapenburg is een pand getekend waarvan de kaartmaker waarschijnlijk vergeten is de naam te vermelden. Op de kaart zijn verder nog de volgende gebouwen in opstand getekend: Montalbaans Tooren (in 1516 gebouwd als uitkijktoren over de Zuiderzee). Zuiderkerk (gebouwd 1608-1614). Admiraliteits Geschuts Werf (een onderdeel van de Admiraliteit dat blijkbaar later dan de overige activiteiten werd verplaatst naar Kattenburg). Reguliers Waag en Nieuwe Vleeshal (stonden op wat nu het Rembrandtplein is). Stadstimmertuin een Geweesen Glasblazerij 8 molens: 5 op de bastions, 1 bij de Amstelsluis, 1 op de hoek van de Houtkoopers Burgwal en de Uylenburgs Burgwal en 1 vlakbij de Admiraliteits Geschuts Werf. Muiderpoort (gebouwd rond 1770) en Weesperpoort. Meer burgerwijkkaarten zijn te vinden op de website van het Amsterdams Archief. Van de kaart van Wijk 15 is hier een latere en ingekleurde ‘staat’ (versie) te zien. Klik hier voor een kaart waarop de verschillende uitbreidingen van Amsterdam overzichtelijk worden weergegeven. En een mooie animatie van de Derde en Vierde uitleg is hier te zien.
| |
.jpg)