Het Friessche Doolhoff, het beruchte dorp Molk-worren

EEN AFDRUK VAN DEZE KAART BESTELLEN? KLIK HIER

Deze kaart van “Het Friessche Doolhoff, het beruchte dorp Molk-Worren in Friesland” werd in 1718 gemaakt door Johannes Hilarides, destijds rector van de Latijnse school in Bolsward. Voor zover bekend is het de enige gedrukte plattegrond van een Fries dorp uit die tijd. De kaart was bedoeld om los te verkopen bij de “Uitbeeldinge der Heerlijkheit Friesland” (de Schotanus-Halma Atlas). Het titelblad van die atlas werd mede ontworpen door Hilarides.
 
De term ‘berucht’ had destijds een andere betekenis dan tegenwoordig en moet worden gelezen als ‘beroemd’ of 'bekend'. En in de zestiende en zeventiende eeuw was Molkwerum inderdaad een bekende en belangrijke plaats. Via een eigen sluis had het een directe verbinding met zee.  
Rond 1700 telde het dorp zo’n 1000 inwoners, waaronder vooral vissers en kooplieden. Net als in Hindeloopen was sprake van een eigen dialect, klederdracht en schilderkunst. Men onderhield nauwe handelscontacten met Amsterdam. Het is dan ook geen toeval dat de kaart werd gedrukt en uitgegeven door de Amsterdammer Petrus Schenk jr.
 
Behalve als ‘het Friessche Doolhoff’, stond Molkwerum ook bekend als ‘Venetië van het Noorden’. Die bijnamen dankte het dorp aan de (destijds) dichte en ‘rommelige’ bebouwingsstructuur en de ligging op acht ‘pollen’: eilandjes die door kanalen en sloten van elkaar gescheiden werden en door maar liefst 27 bruggen met elkaar verbonden waren.
De dichte bebouwing is in de loop van de eeuwen sterk uitgedund, maar de structuur van de ‘pollen’, kanalen en sloten is nog grotendeels intact. Toch ‘past’ de kaart van Hilarides niet erg goed op de plattegrond van nu. De kaart oogt bijna als een kadastrale kaart (die pas 100 jaar later gemaakt werden), maar is veel minder nauwkeurig dan hij lijkt. Die onnauwkeurigheid leidt tot een behoorlijk vervormde Google Maps-overlay. Die ligt bovendien 'op de kop', omdat de kaart zuid-noord geöriënteerd is. Voor een beter 'leesbare' versie van de kaart verwijzen wij graag naar dit prachtige exemplaar van de Universiteit van Amsterdam.  

De legenda (“Aanwijzingen”) omvat de namen van de acht ‘pollen’ en van negentien bruggen. Verder worden onder meer de kerk aangeduid, twee doopsgezinde vermaningen (De ‘Grouwe Menniste Formenning’ en de 'Litje Formenning') en ‘De Krooeg van de Swan’. De zeedijk en de sluis zijn afzonderlijk, naast de ‘hoofdkaart’, getekend.
 
Een opvallend onderdeel is het inzetkaartje van de grietenij waartoe Molkwerum behoorde (Hemelumer Oude Vaart en de Noort Woude). Om de ligging van het dorp duidelijk te maken is het dorp daarop, net als de steden Stavoren, Hindeloopen en Workum, in rood aangegeven. Het dorp is weergegeven als een vijfhoek, waarmee (bewust?) de suggestie wordt gewekt dat het om een vestingstadje gaat.  
Dat was het natuurlijk niet, maar het aanzicht onderaan de kaart (“Molk-worren in ‘t verschiet”) laat zien dat het dorp door de dicht opeengepakte bebouwing wel degelijk een (klein)stedelijk karakter had. De witte zwaan die het aanzicht bekroont, verwijst naar het dorpswapen en refereert aan de handel in gepekeld zwanenvlees waar het dorp beroemd om was.