Kaart van de Slachtedyk door Pieter Idserdts Portier

EEN AFDRUK VAN DEZE KAART BESTELLEN? KLIK HIER

De Slachtedyk
Eeuwenlang beschermde de Slachtedyk een groot deel van Noordwest-Fryslân tegen het water. De dijk is samengesteld uit de oudste polderdijken in Westergo. Alleen het dijkvak tussen Getswerderzijl en de zeedijk is van jonger datum.
De afzonderlijke dijken werden tot één waterkering samengevoegd om het gebied tussen de Slachtedyk en de Middelzeedijk van Westergo te beschermen tegen doorbraken in de westelijke en zuidelijke zeedijken van Friesland. Vermoedelijk waren omstreeks 1300 de verschillende dijkvakken aaneengesmeed tot de Slachtedyk. In de bewaard gebleven archiefstukken komt de naam voor het eerst in 1461 voor.
De bochtige dijk heeft al heel lang geen waterkerende functie meer. Wel is het nog steeds een prachtig en beeldbepalend cultuurhistorisch element in het landschap.

Beheer en onderhoud
Op deze prachtige kaart heeft Pieter Idserdts Portier de loop van de Slachtedyk aangegeven. Hij tekende op de kaart ook de 'skylines' van de plaatsen in de nabijheid van de dijk en de wapens van de grietenijen waar de dijk doorheen loopt, plus het wapen van de stad Franeker.
Het beheer en onderhoud van de dijk lag bij de zogeheten ‘Vijfdelen’: de vijf grietenijen Barradeel, Menaldumadeel, Baarderadeel, Hennaarderadeel en Franekeradeel. Ook het zelfstandige Franeker, geheel omsloten door Franekeradeel, droeg zijn steentje bij.
Op de kaart wordt per grietenij beschreven waar de dijk begint en eindigt, en is vermeld hoe lang het betreffende stuk is. Voor Menaldumadeel en Barradeel is de lengte van de tracé’s bij elkaar genomen en opgeteld.
Om aan te geven waar het ene gebied begon en het andere eindigde, stonden er grensstenen in het landschap. De Bidlerstien bij Kûbaard is hier nog een overblijfsel van. Bij Raerd ligt een steen in de berm van de dijk met daarop de tekst 'Begin der Vijf Deelen Slagtedijken 1842'.

Dijkhuisjes
Langs de dijk zijn tal van op de kaart tal van ‘dijkhuizen’ getekend, met daarbij de namen van de bewoners. Die konden daar gratis wonen, in ruil voor het maaien van de dijk. De dijkhuisjes hadden een hoge houten blokschuur die heel dicht tegen de 1.60 meter hoge dijk stond. Ter hoogte van de kruin van de dijk zaten luiken, zodat het gemaaide gras gemakkelijk vanaf de dijk naar binnen kon worden gegooid.
Tegenwoordig zijn er van de oude dijkhuizen nog een stuk of twintig over. Vaak zijn ze nog maar moeilijk als zodanig herkenbaar. Men woont er allang niet meer gratis en de opeenvolgende eigenaren konden ze naar eigen believen aanpassen en veranderen. Dijkhuizen zijn nu onder meer nog te vinden aan de Littenserbuorren tussen Wommels en Kûbaard, bij Herbayum en Hidaard.

Pieter Idserts Portier
Pieter Idserts Portier was een Friese tekenaar en tegelschilder. Hij werd in 1698 geboren in Franeker en overleed daar in 1781. Zijn vader was Idsert Pyters. De toevoeging 'Portier' ontleende Pieter aan zijn functie als stadspoortwachter op de Westerpoort te Franeker. In 1744 werd hij door de Gedeputeerden van Friesland benoemd tot tekendocent aan de Franeker Universiteit. 
Portier werd vooral bekend als tekenaar van vele zee-, dorps-, en stadsgezichten. Daarnaast is een beperkt aantal kaarten bekend die door hem getekend zijn. Dat deed hij in opdracht van de betreffende cartograaf; zélf was hij dat niet.

43 kilometer en 11 meter
In wiens opdracht Portier deze kaart tekende, en wanneer hij dat precies deed, is onbekend. Mogelijk is het een kopie van een eerdere kaart, en betreft het de situatie van rond 1710.
Gelet op de beschrijvingen per grietenij waar de dijk begint en eindigt, en de vermelding van de lengtes van de verschillende dijkvakken, zal de kaart gemaakt zijn om precies vast te leggen voor welk deel iedere grietenij de verantwoordelijkheid had voor het onderhoud. Onderaan de tekst staat "De geheele lengte van de slagtedijk"  vermeld in koningsroeden en voeten. Het aantal voeten is niet goed leesbaar, maar moet 6 zijn. De erboven vermelde lengtes per dijkvak tellen namelijk op tot 10991 koningsroeden en 18 voet. Omdat een koningsroede was verdeeld in in 12 voeten, is de totale lengte dus 10992 koningsroeden en 6 voet. 
De koningsroede is een oude Friese lengtemaat. in 1813 werd die vastgesteld op 3,91278 meter. Als we de op de kaart vermelde lengte van de Slachtedyk omrekenen naar de huidige lengtemaat komen we op 43 kilometer en 11 meter. 

Slachtemarathon
In de jaren ’90 van de vorige eeuw maakte museum ’t Coopmanshûs in Franeker een expositie over de Slachtedyk. In de bijbehorende catalogus werd de lengte van de dijk aangeduid als ‘ruim 42 kilometer’. Net toen kunsthistoricus Peter Karstkarel dat las, hoorde hij op de televisie een verslaggever van de marathon van New York zeggen dat een marathon 42 kilometer en 195 meter lang is. Zo werd het idee voor een marathon over de Slachtedyk geboren, een evenement waarbij sport, cultuurhistorie, landschap en cultuur bij elkaar komen.   
 
De eerste editie van de Slachtemarathon was in juli 2000, als onderdeel van Simmer 2000. Dat was een evenement waarbij Friezen die buiten Fryslân woonden werden uitgenodigd om naar ‘it Heitelân’ terug te komen voor een grote reünie.
De afstand van 42 kilometer en 195 meter kon zowel hardlopend als wandelend worden afgelegd. Sindsdien is het evenement om de vier jaar. Alleen in 2020 kon het niet doorgaan vanwege de coronacrisis. In 2024 is er voor het eerst ook een halve marathon, en een estafette voor leerlingen van de basisscholen aan de Slachteroute.
  
Signatuur
Het doel waarmee de kaart werd gemaakt was dus administratief/juridisch. Dat had een hele saaie kaart op kunnen leveren. Blijkbaar was dat de eer van de maker te na. Hij verlevendigde het getekende tracé van de Slachtedyk met gezichten van de plaatsen langs de dijk, de wapens van de grietenijen waar de dijk doorheen liep, én tekeningetjes van verspreide bebouwing langs de dijk. Die verspreide bebouwing is in de meeste gevallen aangeduid als 'dikhuis' met daarbij de naam van de bewoner. 

Net als zijn andere kaarten voorzag Portier ook deze kaart niet van zijn naam. Toch is de kaart duidelijk herkenbaar als 'een Portier', onder meer door de windroos. Die windroos is bijvoorbeeld ook te zien op deze kaart van de Dokkumer Ee en deze kaart van de nieuwe zeedijk bij Zurich. Op deze kaart van het Dokkumer Diep is de typerende windroos niet aanwezig, maar is de signatuur van Portier ook duidelijk herkenbaar, bijvoorbeeld aan het handschrift waarin de plaatsnamen zijn geschreven. De kaarten van Portier zijn verder, en misschien wel vooral, te herkennen aan de manier waarop kerkjes, dorpsgezichten en/of andere bebouwing is getekend.   

Georeferentie
De originele kaart is zuid-noord gericht, dat wil zeggen met het noorden onder en het zuiden boven. De Google Maps-overlay ligt daardoor 'op de kop'. Om de kaart 'rechtop' te bekijken: klik hier.
Om de kaart over Google Maps heen te kunnen leggen is hij 'gegeorefereerd'. Dat wil zeggen dat meerdere punten op de oude kaart digitaal zijn gekoppeld aan de overeenkomstige punten op de huidige, digitale kaart. Die punten zijn gekozen langs de loop van de dijk; de ligging daarvan is tenslotte al eeuwen onveranderd.
Dat de overlay redelijk 'vervormd' is, duidt erop dat de kaart niet héél waarheidsgetrouw c.q. nauwkeurig getekend is. Dat geldt al helemaal voor de situering van de (silhouetten van de) dorpen en Franeker: die werden zeer globaal op de kaart geplaatst.