Kaart van de verovering van de Schenckeschans door Frederik Hendrik in 1635-1636

EEN AFDRUK BESTELLEN VAN DEZE KAART? KLIK HIER

Deze schitterende en fascinerende kaart toont de belegering van de Schenkenschans door het Staatse leger van Frederik Hendrik in 1635-1636. Destijds lag die schans op een smalle landtong tussen de Rijn en de Waal, die zich hier splitsten. Via de Boterdijk was de schans verbonden met Lobith.
Eeuwenlang was het de oostelijke toegangspoort tot het grondgebied van het huidige Nederland. Door veranderingen in de loop van Rijn en het doorgraven van de Boterdijk in 1711 verloor de schans zijn strategische ligging. Tegenwoordig is de voormalige schans een klein dorpje in Duitsland, omringd door weilanden.
 
De kaart is afkomstig uit de beroemde uitgave van Joan Blaeu ‘Toonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden, met hare beschrijvingen’ (1649). Het gebied is “Curyeus gemeeten ende geteeckent by den ervaren Ingenieur Ioannes Iacobi Schort” en de kaart is gegraveerd in het atelier van Claes Jansz. Visscher.
Door de vele toelichtende teksten biedt de kaart een schat aan informatie en de ongekende gedetailleerdheid maakt het tot één van de meest fascinerende kaarten uit de Nederlandse geschiedenis. Overal zijn mensen te zien: vechtend, pratend, zittend, vissend, te paard, te voet, lopend, rennend, etc. Het geheel maakt een tamelijk ongeorganiseerde, om niet te zeggen chaotische indruk.   
 
Het splitsingspunt van Rijn en Waal was al sinds de Romeinse tijd van militaire betekenis. In de Middeleeuwen werd het gebied beheerst door de graaf van Kleef, die er in 1360 een burcht bouwde. In 1586, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, veroverde Maarten Schenk van Nydeggen de oude burcht voor de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Schenk bouwde het oude Kleefse kasteel uit tot een moderne vesting.
 
De schans was een doorn in het oog van de Spanjaarden die de Rijn en de Waal gebruikten om troepen en voorraden aan te voeren. Een belegering door Spaanse troepen in 1599 werd afgeslagen. Dat leidde er wellicht toe dat de Republiek dacht te kunnen bezuinigen op manschappen: toen de schans in 1635 bij verrassing werd ingenomen door een bataljon van 500 Duitse soldaten in dienst van de Spanjaarden, waren er slechts zestig soldaten aanwezig.
 
De verovering door de Spanjaarden was een ramp voor de Republiek, die nu een deel van de controle over Waal en Rijn verloor. De troepen van de Republiek gingen dan ook direct over tot een beleg. Frederik Hendrik van Oranje liet rond de Schans een ring van nieuwe vestingwerken en loopgraven aanleggen, die op de kaart gedetailleerd zijn weergegeven. Zo werd aanvoer van goederen en voedsel naar de Schenkenschans vrijwel onmogelijk. Spaanse soldaten binnen de schans werden getroffen door honger en ziekte. Op 29 april 1636 gaven de Spanjaarden zich over. Zo’n 800 gezonde en 600 zieke soldaten mochten de vesting verlaten.
 
In 1672 was de Schenkenschans opnieuw zwak verdedigd. Het grootste probleem was nu niet de schans zelf, maar de Rijn, die door verzanding steeds ondieper was geworden. Toen de waterstand laag was, konden 150.000 soldaten van de Franse koning Lodewijk XIV vanuit Duitsland de rivier gemakkelijk oversteken en Nederland binnentrekken. Het innemen van de schans was daarbij niet veel meer dan een formaliteit. Na de verovering door de Franse troepen verloor de Schenckeschans zijn strategische betekenis.
 
De overlay van de kaart laat mooi zien hoe de loop van de Rijn veranderde en hoe daardoor de Schenkenschans als het ware op een zijspoor belandde. Verder is bijvoorbeeld mooi te zien dat Frederik Hendrik ter plaatse van het huidige Tolkamer de ‘Nieuwe Scheckeschans’ bouwde. Die zorgde ervoor dat de oude Schenkenschans over land niet meer bevoorraad kon worden.  
Net als de overige vestingwerken die werden aangelegd om de Schenkenschans terug te veroveren, had ook de Nieuwe Schenckeschans een tijdelijk karakter. Door de aanleg van het Pannerdensch Kanaal (1701-1709) kwam het splitsingspunt van de Rijn en de Waal verder stroomafwaarts te liggen, waar toen Fort Pannerden werd aangelegd. Op een kaart uit 1719 is van de vestingwerken die Frederik Hendrik liet aanleggen niets meer te zien.
Tolkamer bleef wel een belangrijk punt voor de scheepvaart. In de jaren ‘80 van de vorige eeuw legden er 200.000 schepen per jaar aan om hun douaneformaliteiten te regelen, boodschappen te doen en geld te wisselen. Dit ging vaak gepaard met een drankje. Het dorp kende destijds maar liefst 14 florerende kroegen.
 
Nadat de Rijn begin 18^e eeuw zijn nieuwe loop kreeg, kwam de oude Schenkenschans op een eiland ten zuiden daarvan te liggen en de oude loop van de Rijn verwerd tot een smal watertje. In 1816 werd de schans met Pruisen geruild voor een stukje Duitsland.  
 
Bronnen:
MijnGelderland.nl
Gelderseilandverhaalt.nl