Kaart van de fortificaties van Culemborg

EEN REPRODUCTIE VAN DEZE KAART BESTELLEN? KLIK HIER!
 
Van deze oude plattegrond van Culemborg is de maker onbekend. Het Gelders Archief dateert de kaart op ca. 1650, maar het onderwerp van deze historische kaart van Culemborg én de manier waarop de kaart getekend is doen vermoeden dat hij een flink stuk ouder is.
 
Niet nauwkeurig en primitief ogend
Om met het laatste te beginnen: de kaart oogt tamelijk ‘primitief’ en is niet erg nauwkeurig. De manier waarop de huizen zijn getekend is haast kinderlijk; ze zijn vrijwel allemaal hetzelfde en overal hangt de vlag uit. Alleen in de Havendijk is een tweede, kleiner ‘type’ te zien, zonder vlag. De huizen zijn, onafhankelijk van de richting van de straat, in hetzelfde aanzicht getekend, maar aan weerskanten van de straat gespiegeld ten opzichte van elkaar.
Hier en daar is, ook in aanzicht, andere bebouwing te zien, waaronder poortgebouwen, twee molens en het stadhuis. Van het kasteel, de Grote of Barbarakerk en de (verdwenen) Sint Janskerk zijn gedetailleerde plattegronden getekend.
 
De onnauwkeurige en simplistische weergave van de werkelijkheid staat in schril contrast tot de stadsplattegronden die (wel) stammen uit het midden van de zeventiende eeuw, waaronder bijvoorbeeld die van Blaeu. Maar ook de stadsplattegronden van Braun en Hogenberg uit het eind van de zestiende eeuw zagen er al een stuk ‘geavanceerder’ uit dan deze oude kaart van Culemborg. Die plattegronden van Braun en Hogenberg en Blaeu werden weliswaar gemaakt met een ander oogmerk dan deze kaart (een plankaart; zie verderop), maar dat kan niet alléén het enorme contrast verklaren.
 
Qua stijl en uitstraling doet de kaart op het eerste oog nog het meest denken aan de stadsplattegronden die Jacob van Deventer tussen 1560 en 1575 maakte. Mogelijk is deze kaart van Culemborg nóg wat ouder. Dat vermoeden baseren we op het onderwerp van de kaart.  
 
Het onderwerp van de kaart: verbeteringsplan fortificaties
Op de achterkant wordt vermeld: Charte van Culenburg om 't selve te fortificeren. De kaart toont dus een plan voor het verbeteren van de fortificaties van Culemborg. Bekend is dat in 1533 instructies werden opgesteld voor werkzaamheden aan de verdedigingswerken. Naar aanleiding daarvan maakte Laurens Keldermans een ontwerp voor de fortificatie van de stad. Keldermans was een Vlaams architect en één van de laatste telgen uit een Brabants geslacht van bouwmeesters. Zijn oom Rombout was de architect van het stadhuis van Culemborg, maar overleed drie jaar voordat in 1534 werd begonnen met de bouw. Als opvolger van zijn oom werd Laurens dus ook actief in Culemborg. Lang duurde dat niet: hij overleed in 1534.
 
Op de kaart is niet overal even duidelijk te zien wat de bestaande situatie was en wat ‘nieuw’ is. Elementen die in elk geval deel uitmaken van het ontwerp zijn de vooruitspringende, deels vrij in de gracht liggende, bastions aan de west- en noordoostkant van de Havendijk, de noordoostkant van het kasteel en de zuidelijke hoek van de Nieuwstad. Van het bastion aan de noordoostkant van de Havendijk zit in het betreffende dossier in het Gelders Archief ook onderstaande detailkaart, die onmiskenbaar van dezelfde maker is.
 

 
In de gracht bij de Goilberdingerpoort lijkt ook een nieuw ontworpen verdedigingswerk te liggen. Verder is een opvallend element zichtbaar in de noordwestelijke hoek van de Nieuwstad: een halfronde muur die niet naar buiten ‘steekt’ maar, als  een soort omgekeerd bastion, naar binnen. Op de kaart is rondom de hele stad een muur of wal te zien, met een aantal rondelen en vierkante elementen. Waarschijnlijk is daarmee de bestaande situatie weergegeven en voorzag het plan van Culenburg om 't selve te fortificeren dáárvoor alleen in groot onderhoud.         
 
Op grond van het bovenstaande is het niet ondenkbaar dat op deze oude kaart van Culemborg het fortificatieplan is weergegeven dat Laurens Keldermans voor de stad maakte (en dat de kaart dus niet van rond 1650 is, maar zo’n 120 jaar ouder). Dat de op de kaart ingetekende fortificaties misschien niet volledig in overeenstemming zijn met de instructies uit 1533 doet aan die veronderstelling niets af. Als vooraanstaand bouwmeester had Keldermans ongetwijfeld het gezag om de instructies op zíjn manier te interpreteren en zijn eigen stempel te drukken op de verdedigingswerken.
 
Een andere mogelijkheid is dat de kaart een fortificatieplan toont van rond 1577. Dat plan zou gemaakt zijn in opdracht van Floris I van Pallandt, graaf van Culemborg. Hoe het ook zijn, het op de kaart ingetekende plan is niet verder gekomen dan de tekentafel. De fortificaties van de stad zijn in de loop van de jaren wel verbeterd en vernieuwd, maar de geplande bastions zijn nooit gerealiseerd.  
 
Wat verder opvalt
De bebouwing in het oudste deel van de stad en in het grootste deel van de eerste uitbreiding (de ‘Havendijk’, rond 1370 bij de stad gevoegd) is in kleur aangegeven, net als het kasteel. In de ‘Nieuwstad’ (het voormalige dorp Lanxmeer, rond 1390 bij de stad gevoegd), en in een klein een deel van de Havendijk is de bebouwing ongekleurd. Wat de tekenaar met dat onderscheid heeft willen aangeven is onduidelijk.
 
In het oudste deel van de stad is het stadhuis, onmiskenbaar het huidige, door Rombout ontworpen gebouw, het enige gebouw dat niet is ingekleurd (afgezien van de plattegrond van de Grote of Barbarakerk en de voormalig Sint Janskerk). Het is verleidelijk, maar niet onrealistisch, om te veronderstellen dat de reden daarvan is dat het stadhuis nog in aanbouw was toen de kaart gemaakt werd. Dat zou de bevestiging zijn van het vermoeden dat de kaart stamt uit de jaren vlak na 1533.   
 
Verder valt op dat vanaf het zuidelijke einde van de markt loodrecht een straat richting de Herenstraat loopt, terwijl de huidige Everwijnstraat vanaf dat punt schuin naar de Herenstraat loopt. Op de kaarten van Van Deventer (rond 1560) en van Blaeu (rond 1650) lijkt duidelijk de ‘schuine variant’ te zien. De ‘haakse variant’ is, behalve op deze kaart, verder alleen te zien op onderstaande kaart, waarop óók een plan wordt weergegeven voor een verbetering van de fortificaties. Met een dubbele gracht en daartussen een extra muur met meerdere bastions is dat plan een stuk ambitieuzer dan het plan op ‘onze’ kaart. Ook dit fortificatieplan is nooit uitgevoerd.
 
   
 
Tenslotte valt op dat op twee plaatsen buiten de stad meerdere enorme bomen getekend zijn: noordoostelijk van het kasteel en buiten de Goilberdingerpoort. Klaarblijkelijk heeft de tekenaar er ‘bos’ mee willen aanduiden. Op de kaart van Blaeu uit 1649 zijn ter plaatse ook bomen te zien, maar is het areaal bos flink uitgebreid. Op beide kaarten zijn buiten de Lekpoort twee bomen te zien; blijkbaar waren die zó belangrijk en/of gezichtsbepalend dat ze volgens de tekenaars een plekje op de kaart verdienden.
 
Bronnen:  
Monumenten van Geschiedenis en Kunst: De Betuwe 's-Gravenhage 1968, blz 152 afbeelding 133.
P.W. Beltjes en P.W. Schipper, Culemborg, beeld van een stad, Culemborg 1988
J. Augusteijn, Historische Plattegronden van Nederl. steden: Gelderland deel 82.2 Rivierengebied, 1999 blz 42