Kaart van de Tielerwaard

EEN REPRODUCTIE VAN DEZE KAART BESTELLEN? KLIK HIER!

Atlas Der Neederlanden
Deze schitterende oude kaart van de Tielerwaard is van de hand van Willem Albert Bachiene (1712- 1783). De kaart is opgenomen in de Atlas der Neederlanden, die begin 19^e eeuw werd samengesteld, vermoedelijk door de Amsterdamse uitgeverij Covens en Mortier. Met meer dan 600 gedrukte en handgetekende kaarten werd in negen atlasdelen de geschiedenis van ‘de Neederlanden’ in kaart gebracht, waartoe ook het huidige België en de toenmalige Nederlandse koloniën behoorden. Vanaf 2011 is er gewerkt aan de restauratie en digitalisering van de atlas. In 2013 verscheen een facsimile-uitgave én het boek De Atlas der Neederlanden: Kaarten van de Republiek en het prille Koninkrijk met 'Belgiën' en 'Coloniën’. Onderstaande beschrijving is grotendeels gebaseerd op de kaartbeschrijving in dat boek.
 
Het kaarten-oeuvre van Bachiene
Bachiene was predikant en leraar astronomie en aardrijkskunde te Maastricht. Vanuit die combinatie maakte hij tussen 1748 en 1750 een aantal kaarten die te maken hebben met de Bijbelse geschiedenis, en die werden afgedrukt in de bijbels van Nicolaas Goedzee.
Ook maakte Bachiene kaarten met de kerkelijke indeling van Nederland als onderwerp. Die administratief-kerkelijke kaarten werden in 1794, dus ruim tien jaar na zijn dood, opgenomen in de Nieuwe kerkelijke geographische zak- en reis-atlas van Amsterdamse uitgeverij Erven D. Onder de Linden en Zoon.

  

   
De meeste andere kaarten die Bachiene maakte, baseerde hij op het werk van de Londense kaartverkoper Emanuel Bowen. Ze kwamen terecht in de Atlas tot opheldering der hedendaagsche historie beschreeven door een gezelschap van geleerde mannen in Engeland overgezien en verbeterd door W.A. Bachiene, in leven hoogleeraar in de sterre en aardrykskunde, in 1785 uitgeven door Matthijs Schalekamp.
 
Uitzondering
Net als alle andere kaarten van Bachiene werd ook deze kaart van de Tielerwaard gegraveerd door Jan van Jagen. Daar houdt de overeenkomst met zijn andere werk ook wel ongeveer op. Qua onderwerp, vanwege de vrij gedetailleerde topografische informatie én vanwege het grote formaat is deze kaart een uitzondering in het oeuvre van Bachiene. Wat dat laatste betreft: de kaart bestaat uit twee afzonderlijke bladen van elk 61,5 hoog en 69,5 cm breed. De kaartbladen zijn hier digitaal gemonteerd tot één grote kaart. In de Atlas der Neederlanden werden de bladen afzonderlijk ingebonden en moesten ze worden gevouwen om er in te passen. 
 
De kaart van Bachiene is in de basis een waterstaatkundige kaart, maar dat thema komt eigenlijk alleen écht naar voren op het inzetkaartje linksboven. Daarop zijn een ‘Eerste Project doorsnijding’ en een ‘Tweede Project doorsnijding’ te zien: verbindingen tussen de Merwede en de Linge die de waterstaatkundige situatie bij Gorinchem moesten verbeteren.
 
Naar een teekening in ’t groot ontworpen...
Bachiene wás natuurlijk ook geen waterstaatkundige, zoals bijvoorbeeld Nicolaas Cruquius dat was. Zijn ‘hoofdkaart’ is dan ook eigenlijk gewoon een geactualiseerde, verkleinde, en vooral sterk verfraaide versie van een kaart die Hendrik Tas 30 jaar eerder maakte naar aanleiding van de grote wateroverlast in het gebied in 1729. De kaart van Tas was op zijn beurt weer een geactualiseerde kopie van een (verloren gegaan) origineel van Wouter Leempoel uit 1699. Bij Leempoel en Tas lag het zuiden boven, Bachiene koos voor de steeds gangbaarder oriëntatie met het noorden boven. 
 
In de toelichting rechtsonder geeft Bachiene ook precies aan hoe het zit: “…naar een teekening in ’t groot ontworpen, door den landmeeter Wouter Leempoel, in den jaare 1699; met daarin gevoegde dwars-dyken ter gelegenheid der zeven beruchte doorbraaken in den Dalemschen Dyk, in den jaare 1729, door den landmeeter Hendrik Tas…”.
Op onderstaand fragment van de kaart van Hendrik Tas zijn de ‘zeven beruchte doorbraaken’ te zien, aangeduid met de letters A t/m G. Op één na gaf Bachiene die (voormalige) doorbraken niet expliciet aan. Wel zijn op zijn kaart op een paar plaatsen achter de herstelde dijk de ‘wielen’ te zien die het gevolg waren van de doorbraken.  
 
 
Overigens worden op een ander exemplaar van de kaart van Bachiene wel een aantal dijkdoorbraken prominent weergegeven. Het gaat daarbij onder andere om doorbraken in de Dalemse Dijk (maar zo te zien net op andere plaatsen dan in 1729). Daarnaast is een fors aantal doorbraken te zien in de dijken aan weerskanten van de Linge. Vooral het gebied tussen Asperen en Rumpt lijkt daarbij zwaar getroffen te zijn. Het Gelders Archief dateert de betreffende kaart op 1787. De handmatig getekende dijkdoorbraken zullen doorbraken betreffen die destijds recentelijk plaatsvonden.    
 
Niet gerealiseerde dwarsdijken
De door Hendrik Tas ‘daarin gevoegde dwars-dyken’ zijn op de kaart van Bachiene aangeduid met dubbele stippellijnen. Het idee achter die dijken tussen de Linge en de Waal was een (nieuwe) ‘compartimentering’ van (het westelijk deel van) de Tielerwaard. Deels lopen ze dwars door de bestaande afwateringseenheden, die met de verschillende kleuren zijn aangegeven. De dwarsdijken zijn nooit gerealiseerd, wellicht omdat ze dus behoorlijk fors zouden ingrijpen in de bestaande waterhuishouding.  
Behalve het kleurrijke kaartbeeld zorgt ook de cartouche met de kaartbeschrijving en vooral de uitbundige, bonte reeks van 21 wapens en namen van hoogwaardigheidsbekleders voor een uiterst decoratief geheel. Op alle bekende exemplaren van de kaart staan dezelfde wapens en bijbehorende namen. Dat duidt er op dat van de kaart naar alle waarschijnlijkheid geen heruitgaven zijn verschenen.

Bronnen:
Jan Werner, De Atlas der Neederlanden, Bijzondere Collecties UvA i.s.m. Uitgeverij Atlas Maior (2013)

Wikipedia