Ferwerderadeel in de atlas van Schotanus

EEN AFDRUK BESTELLEN VAN DEZE KAART? KLIK HIER

Bernardus Schotanus à Sterringa kreeg in 1682 opdracht van Gedeputeerde Staten van Friesland om nieuwe kaarten te maken van alle grietenijen in de provincie. Eerder had hij zijn vader Christianus Schotanus geassisteerd bij het maken van de kaarten en plattegronden in de "Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt"(1664).

De opdracht van Gedeputeerde Staten resulteerde in de "Friesche Atlas" uit 1698. Een tweede, verbeterde druk daarvan werd in 1718 samengesteld door François Halma, drukker voor de Friese Staten. De grietenijkaarten in die uitgave zijn gebruikt voor Friesland op de Kaart. 

In 1967 verscheen de “Kleine Schotanus Atlas”. Dat was een uitgave van de Schotanus-stichting die werd verzorgd door de Fryske Akademy. In de Kleine Schotanus Atlas werden (verkleind en in zwart-wit) de grietenijkaarten uit de atlas van 1718 opgenomen, en de elf stadskaarten uit de “Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt" uit 1664. Onderstaande beschrijving van de kaart van Ferwerderadeel is 1-op-1 overgenomen uit de Kleine Schotanus Atlas. Onder meer wat de gemeentegrenzen en -namen betreft moet de inhoud dus worden gelezen met de bril van een halve eeuw geleden.  

Volgens de datering linksboven is deze kaart van 1682 de oudste van de grietenijkaarten in de atlas van Schotanus. De schaal van de kaart van Schotanus is 1 : 32.500, die van onze reproductie 1 : 88.000.
Langs de kust vindt men reeds op de kaart van Schotanus een brede strook kwelders vanaf het “Noorder Leeg” tot de Kegen ten noorden van Blija. Hier ligt nu een rij polders. Waar op de Schotanuskaart “slyk” staat, liggen nieuwe landaanwinningen die al grotendeels rijp zijn voor inpoldering. Het “Amelander Veer” bij Ferwerd is vervallen.
 
De grens met Westdongeradeel wordt besproken bij deze gemeente (zie aldaar).
Aan de zuidkant grijpt Dantumadeel met een groot gebied over de Dokkumer Ee heen. Janum behoorde ten tijde van Schotanus tot Dantumadeel, en nu nog. Opmerkelijk is verder, dat vanaf “Bornmeer” (zuidwest van Birdaard) tot Bartlehiem, de grens niet in de Ee ligt, maar langs de weg ten zuiden ervan. Hier bezit Ferwerderadeel dus een strook aan de overkant. Het grenst in dit gedeelte aan Tietjerksteradeel. Vanaf Bartlehiem tot “Nije Sijl” (Nieuwe-Bildtzijl) is de grens nog dezelfde als ten tijde van Schotanus. Het “Oud Monike Bild” (Kapershoek) behoorde toen al tot de gemeente 't Bildt, het “Nieu Monike Bild” kwam in 1582 aan Ferwerderadeel.
 
De grietenij Ferwerderadeel bestaat uitsluitend uit klei, in het noordwesten gebruikt als bouwland, in het zuidoosten als grasland. Op deze kaart staan de bouwlanden apart aangegeven, op de kaarten van Oost- en Westdongeradeel niet. De graslanden dragen dorpsgewijze de naam van “Mieden”: “Hallumer Mieden”, “Marrumer Mieden” enz.
De perceelsvormen zijn minder onregelmatig dan in de beide laatstgenoemde gemeenten. Het wegenpatroon vertoont minder bochten en de vaarten zijn minder krom, de Hallumer Trekvaart is zelfs lijnrecht. Ze is in de 17e eeuw gegraven. Op de kaart van Schotanus ontbreekt zeer merkwaardig de naam Hoge Herenweg; deze is vermoedelijk de oudste waterkering in dit gebied, en is dus ook een oude naam.
In het lage zuidoosten der gemeente staan op de Schotanuskaart nog een aantal waterplassen, het “Wanswerder- of Wiels-Meer”, het “Oog-Vliet” en het “Stirtlands Meer”. Deze zijn in de 18e en 19e eeuw drooggelegd. Aan het eerste herinnert nog Meervliet of de Mar, aan het laatste de Sturtlánsdyk.
 
De drie “Geweesen Kloosters” in Ferwerderadeel staan op de kaart nog vermeld: het beroemde “Mariëngaard” zuidwest van Hallum, “Genezareth” ten zuidoosten van die plaats (bij Schotanus: “Gennaard”) en “Foswerd” ten zuiden van Ferwerd. De “Aadelyke Staaten en Hof-Steden” liggen meest op de bouw in het noordwesten. Ten zuiden van Hallum “Ondersma”-State of “Jongestal”, het Huis van Berouw van de bekende 17e-eeuwse staatsman Allard Pieter van Jongstal.
De naam “Offinga” van Offingaburg vindt men nog terug in de Offingaweg tussen Hallum en Marrum. Ter Sted tussen Marrum en Ferwerd is nog aanwezig als voorname boerderij, “Juwsma”-State aan de Kloosterdijk ten zuiden van Ferwerd is verdwenen, maar “Harsta”-State bij Hogebeintum is nog intact, met gracht. Aan “Tania”-State herinnert nog de naam Tania-arm voor het dijkvak ten noorden van “Dyx lobbe”.
 
Op de kaart van Schotanus staan drie windmolens, een tussen Hallum en Marrum aan de Marrumer- of Molenvaart, een ten zuiden van Ferwerd en een aan de noordkant van Blija. Alleen die bij Marrum is nog aanwezig; ten zuiden van Ferwerd vindt men nog de naam Oude Molen voor een groepje huizen.
Op deze grietenijkaart staan een vrij groot aantal vogel- of eendenkooien. Van het complex in de Marrumer Mieden bij “Jipperda”-State zijn nog twee aanwezig. De kooi ten noorden van Birdaard is verdwenen.
 
De kaart van Ferwerderadeel bevat veel meer namen dan die van Oost- en Westdongeradeel. Sommige zijn in onbruik geraakt, zoals “Swarte Woude”, de streek ten zuiden van Hallum. “Jousum Buiren” noordoost van Hallum vindt men nog terug in Jousmabuurtsterweg. De verzamelnaam “Vlieterpen” (vluchtterpen) voor Lichtaard, Reitsum, Genum en Jislum (Janum niet, dat ligt in Dantumadeel!) komt bij Schotanus voor. Deze naam wordt nog gebruikt. Wanswerd aan de Streek had zich nog niet ontwikkeld tot een zelfstandige nederzetting. De naam ontbreekt op de kaart van Schotanus.

Met dank aan de Fryske Akademy voor de toestemming om bovenstaande beschrijving hier te mogen publiceren.